Αταλάντη Ευριπίδου, Εκείνοι που δεν έφυγαν

 

Πρόκειται για μια συλλογή διηγημάτων φαντασίας με ελληνικό χαρακτήρα. Πολλά εμπνέονται από ελληνικά παραμύθια, ενώ άλλα αφορούν τη νεότερη ελληνική ιστορία. Γενικά, τα διηγήματα διαδραματίζονται σε βάθος χρόνου, από την Τουρκοκρατία ως την δεκαετία του 1950.

Η συλλογή έχει χαρακτηριστεί σε κάποια σάιτ ως ελληνικός φολκλορικός τρόμος. Προσωπικά, αν και τα διηγήματα είναι αρκετά σκοτεινά, δεν τα θεωρώ τρόμου, διότι έχουν μια γλυκύτητα, μια τρυφερότητα,  ακόμη κι όταν τελειώνουν τραγικά ή περιγράφουν απειλητικές καταστάσεις. Τα πιο σκοτεινά, τα «πέντε φεγγάρια ρημαδιό» και το «μια χούφτα χώμα», θα μπορούσαν, κατά τη γνώμη μου, να καταταχθούν στο είδος της σκοτεινής φαντασίας.

Όλα τα διηγήματα έχουν ως πρωταγωνιστές χαρακτήρες οι οποίοι βρίσκονται, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, στο περιθώριο ή υποτιμήθηκαν από την επίσημη ιστορία και την κοινωνία: φτωχούς, γυναίκες, ανύπαντρες μητέρες, άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, σεξεργάτριες, επαναστάτες διανοούμενους.

Η γλώσσα σε όλα τα διηγήματα είναι απλή αλλά παραστατική, με αρκετά ποιητικές περιγραφές.

Θα ήθελα να σχολιάσω κάθε διήγημα χωριστά, με λίγα λόγια.

«Πέρα απ’ τα γυάλινα βουνά, τους κοκαλένιους κάμπους»:

Το διήγημα διαδραματίζεται κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Το κύριο θέμα του είναι η ελευθερία και η δικαιοσύνη. Ο τίτλος του βασίζεται σε λαϊκό παραμύθι της Νάξου. Το εν λόγω διήγημα περιέχει επίσης άφθονα μοτίβα παραμυθιών, όπως η στερεότυπη επανάληψη της φράσης του τίτλου, η Δράκαινα/Λάμια, το αντίδωρο που ζητάει αυτή για να πραγματοποιήσει κάτι,  τα σιδερένια παπούτσια και η ανωνυμία των χαρακτήρων. Γενικά, η ιστορία αυτή έχει επική και ρομαντική ατμόσφαιρα και ωραίο ρυθμό.

«Πέντε φεγγάρια ρημαδιό»:

Κι αυτό το διήγημα διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Συνδυάζει το ποίημα του Βαλαωρίτη «Θανάσης Βάγιας» με το παραμύθι του Κυρ-Σιμιγδαλένιου. Το διήγημα έχει πολύ καλή χρήση της ανατροπής, μαζί με μια επιτυχημένη, υποδόρια προοικονομία της. Πολύ ατμοσφαιρικές, σκοτεινές καταστάσεις είναι υφασμένες σε δομή ιστορίας μυστηρίου. Η αποκάλυψη του μυστηρίου γίνεται με αναδρομή στο παρελθόν, χαρακτηριστικό το οποίο, μαζί με τα πολλά ονόματα, είναι πιθανό να μπερδέψει λιγάκι τους αναγνώστες.

«Τρισεύγενη»:

Αυτό το διήγημα διαδραματίζεται κατά την επανάσταση του 1821. Βασίζεται στο παραμύθι «η Τρισεύγενη ή τα τρία κίτρα». Η συγγραφέας επίσης έχει πει, σε συνέντευξή της, ότι εμπνεύστηκε από τον «Ζαφείρη», το όνομα που είχε πάρει η ερωμένη του Καραϊσκάκη, όταν τον είχε ακολουθήσει στον πόλεμο. Είναι ένα ρομαντικό διήγημα, με πρωταγωνιστικό χαρακτήρα αντιήρωα και ενδιαφέρουσες ανατροπές.

«Το καρφί στην κεφαλή»:

Πολύ συγκινητικό διήγημα, το οποίο μπορεί να χαρακτηρισθεί σχεδόν μαγικός ρεαλισμός. Το κύριο θέμα του διηγήματος είναι η μαγεία της εξιστόρησης και η σημασία των αναμνήσεων. Διαδραματίζεται λίγο μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και μου φάνηκε ότι η αφηγήτρια και πρωταγωνίστρια ήταν πολύ ανεξάρτητη και άρα η εποχή του διηγήματος θα μπορούσε να ήταν και πιο σύγχρονη.

«Μια χούφτα χώμα»:

Εξαιρετικά συγκλονιστικό διήγημα, το οποίο διαδραματίζεται κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής. Περιέχει τολμηρή γλώσσα, της πιάτσας, κάτι που είναι απόλυτα φυσικό, καθώς οι πρωταγωνίστριες είναι σεξεργάτριες.

Είναι αρκετά κυνικό, καθώς η απεικόνιση του αντιστασιακού χαρακτήρα είναι τελείως αντιηρωική, κάτι ασυνήθιστο σε διήγηση για την συγκεκριμένη εποχή.

Αποδίδεται πολύ παραστατικά με λίγες φράσεις η τραγικότητα του Εμφυλίου Πολέμου, μέσω του φανταστικού στοιχείου.

Το βρήκα πολύ πρωτότυπο, διότι δεν είχα ξαναδιαβάσει διήγημα φαντασίας το οποίο να διαδραματίζεται κατά την περίοδο της Κατοχής! Θα ήθελα πολύ να διαβάσω ένα μυθιστόρημα το οποίο είτε θα αποκαλύπτει περισσότερα στοιχεία για την Ρόζα, την πρωταγωνίστρια, καθώς στο διήγημα ήταν λίγο σκιώδης, είτε θα αφηγείται τις τραγωδίες τις οποίες προκάλεσαν οι πατριδοκάπηλοι και τα δράματα του εμφυλίου μέσω του φανταστικού στοιχείου.

«Εκείνοι που δεν έφυγαν ποτέ δεν επιστρέφουν»:

Αυτό το διήγημα ασχολείται με οικογενειακά μυστικά, με την αστικοποίηση και με την νοσταλγία. Σύμφωνα με τα λόγια της συγγραφέως, το διήγημα δομείται πάνω σε μοτίβα της αρχαίας τραγωδίας.

«Το καλοκαίρι που χάθηκε η χαρά»:

Το βρήκα πραγματικά πολύ περίεργο αυτό το διήγημα. Εμπνέεται από αληθινό γεγονός, δηλαδή από το πάρτυ των υπαρξιστών το 1953, ένα κίνημα ελευθερίας και τέχνης. Αληθινός είναι και ο αντικομουνιστικός σύνδεσμος αξιωματικών ΙΔΕΑ.

Στο διήγημα μπλέκονται αληθινά και επινοημένα περιστατικά και είναι γραμμένο με ντοκουμενταρίστικο στυλ. Η ιστορία δομείται από τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών της, γραμμένες με δημοσιογραφικό τρόπο. Το διήγημα είναι σχεδόν φιλοσοφικό, με ερωτήματα για το νόημα της δυστοπίας και τη φύση του μέλλοντος. Πάντως, έχει μια αισιοδοξία ασυνήθιστη για έργο το οποίο αφορά δυστοπικά μέλλοντα!

Προσωπικά, μ’ άρεσαν περισσότερο απ’ όλα η «Τρισεύγενη», το «Μια χούφτα χώμα» και το «Καρφί στην κεφαλή», αλλά όλα τα διηγήματα του βιβλίου είναι εξαιρετικά. Η πρωτοτυπία τους είναι ότι, εκτός από ένα, δεν έχουν ως βάση τη μυθολογία, αλλά  την σύγχρονη ελληνική ιστορία και τα παραδοσιακά  παραμύθια. Συστήνονται σε όλους τους Έλληνες φίλους του φανταστικού, για την μοναδική  εμπειρία της εισχώρησης του φανταστικού στην ελληνική ιστορία.

Βαθμολογία: 10/10

Τίτλος βιβλίου: Εκείνοι που δεν έφυγαν

Συγγραφέας: Αταλάντη Ευριπίδου

Εκδόσεις Πόλις

Αριθμός σελίδων: 184

Oliver Sacks, Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Στο καταπληκτικό αυτό βιβλίο, ο Όλιβερ Σάκς αφηγείται τις ιστορίες ασθενών που χάθηκαν στον παράξενο κόσμο των νευρολογικών διαταραχών από όπου αδυνατούν καταπώς φαίνεται να δραπετεύσουν. Πρόκειται για μελέτες ανθρώπων που έχασαν τη μνήμη τους και συνάμα το μεγαλύτερο κομμάτι από το παρελθόν τους· που δεν μπορούν πλέον να αναγνωρίσουν άτομα και κοινά αντικείμενα· που τα μέλη του σώματός τους τους μοιάζουν ξένα· που πάσχουν αλλά είναι μολαταύτα προικισμένοι με ανυπέρβλητο καλλιτεχνικό ή μαθηματικό ταλέντο. Στην έξοχη και συμπονετική αφήγηση του δρα Σάκς, κάθε ιστορία είναι μια μοναδική και βαθιά ανθρώπινη μελέτη της ζωής που παλεύει ενάντια σε απίστευτες αντιξοότητες. (από το οπισθόφυλλο)

Προσωπική άποψη

Ο τίτλος είναι αστείος, αλλά το βιβλίο είναι πραγματικά πολύ ενδιαφέρον. Πρόκειται για ιστορίες ασθενών με παράξενες νευρολογικές και εγκεφαλικές παθήσεις.

Όμως, δεν μειώνονται από τον συγγραφέα σε απλές περιπτώσεις ασθενών: υπάρχει χιούμορ, κατανόηση για τα ανθρώπινα πάθη και βάσανα, δημιουργικότητα, ακόμη και φιλοσοφικά και υπαρξιακά ερωτήματα και άγχη. Μαζί με την επιστημονική περιέργεια του γιατρού για το παράδοξο κυριαρχεί και η ανθρωπιά για τους ασθενείς του, προσόν απαραίτητο στην ιατρική ώστε οι ασθενείς να οδηγηθούν στην θεραπεία και την ανάρρωση. Οι διηγήσεις αυτές χωρίζονται σε τέσσερις θεματικές ενότητες με τίτλο: απώλειες, εξάρσεις, ταξίδια, ο κόσμος των απλών. Κάθε ενότητα ξεκινάει με έναν πρόλογο. Υπάρχει και ένας γενικός πρόλογος, ο οποίος εξηγεί τον τρόπο σκέψης που οδήγησε στην συγγραφή του εν λόγω βιβλίου. Κάθε περίπτωση ισούται με ένα διήγημα. Στα περισσότερα διηγήματα υπάρχει και ένα υστερόγραφο με επιστημονικό σχολιασμό. Οι αφηγήσεις που δεν έχουν υστερόγραφο είναι «Με το αλφάδι», «Κεφαλή Δεξιά», «Ο λόγος του Προέδρου», «Ουίττυ Τίκυ Ρέυ», «Υπόθεση Ταυτότητας», «Οι Δαιμονισμένοι», «Ακράτεια Νοσταλγίας»,«Το πέρασμα στην Ινδία», «Φόνος» και «Τα οράματα της Χίλντεγκαρντ». Υπάρχουν επίσης υποσημειώσεις και βιβλιογραφία με δημοσιεύσεις, όπως στις επιστημονικές εργασίες. Παρόλη την πλούσια παρουσία υποσημειώσεων, θα επιθυμούσα μερικές ακόμη, όπως την ύπαρξη μετάφρασης του λατινικού αποφθέγματος στον «Λόγο του Προέδρου», αν και υποψιάζεται κανείς εύκολα τη σημασία του. Εκτός από τις επιστημονικές αναφορές, υπάρχουν και αναφορές σε λογοτεχνικά έργα, όπως στα βιβλία του Τόμας Μαν, σε ένα διήγημα του Μπόρχες, σε έργο του Άγγλου ποιητή Pope, σε έργο του Ρίλκε, σε έργο του Άγγλου ποιητή John Donne, στον Τζ. Κ. Τσέστερτον, στον Ουέλς, στην «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» και στο σίκουελ, την «Αλίκη μέσα απ’ τον καθρέφτη», στον Τσέχοφ, με ονομασίες γυναικείων χαρακτήρων από τα έργα του αλλά και τίτλο θεατρικού του. Το αστείο είναι ότι σε άλλο έργο με κάπως παρόμοιο θέμα (Άρθουρ Καίσλερ, Η πράξη της δημιουργίας: Μια μελέτη του συνειδητού και του ασυνείδητου στην επιστήμη και στην τέχνη, εκδόσεις Χατζηνικολή) αναφέρεται το ίδιο ακριβώς απόσπασμα του ίδιου έργου του Pope.

Παρόλο το ιατρικό του θέμα είναι μάλλον ευκολοδιάβαστο και συναρπαστικό. Ο αναγνώστης αισθάνεται δέος διαβάζοντάς το σχετικά με τις εγκεφαλικές λειτουργίες, τις οποίες συχνά θεωρούμε δεδομένες. Οι αφηγήσεις δεν αφορούν μόνο ασθένειες, αλλά εμπλέκουν και τις πραγματικά απίστευτες δυνατότητες του εγκεφάλου για αποκατάσταση. Όσο αλλόκοτες είναι οι ίδιες οι ασθένειες που περιγράφονται στις αφηγήσεις το ίδιο παράδοξες και ιδιοφυείς μερικές φορές είναι οι προσπάθειες των ασθενών για αποκατάσταση των βλαβών.

Άλλες ιστορίες είναι τραγικές, άλλες αισιόδοξες, μια είναι πολύ συγκινητική αλλά αποπνέει ένα αίσθημα γαλήνης, κάνα δυο είναι τραγελαφικά κωμικές ενώ μία θυμίζει ιστορία τρόμου. Στις περισσότερες αφηγήσεις υπάρχει η μαγεία της τέχνης (της μουσικής, του θεάτρου, της ζωγραφικής, της γλυπτικής), της δημιουργικότητας και της φύσης. Γενικά, ακόμη και στις πιο τραγικές περιπτώσεις υπάρχει αισιοδοξία μέσω της κατανόησης.

Μια αφήγηση, «Ο λόγος του προέδρου» έχει και υποδόριο πολιτικό σχόλιο, καθώς τα παράδοξα της νευρολογίας καταλήγουν σε μια υπαινικτική κριτική του ξύλινου λόγου των πολιτικών. Πιθανώς, σε αυτό το αφήγημα «φωτογραφίζεται» συγκεκριμένος πολιτικός.

Δύο ιστορίες, συγκεκριμένα η «Ακράτεια Νοσταλγίας» και οι «Δαιμονισμένοι», έχουν λιγότερο διηγηματική μορφή. Η διήγηση με τίτλο «Φαντάσματα» έχει επίσης διαφορετική δομή, καθώς αποτελείται από μικροδιηγήματα.

Η μόνη ιστορία που δεν μου φάνηκε τόσο εύπεπτη είναι και η μόνη ανάλυση η οποία δεν αφορά σύγχρονη περίπτωση ασθενούς, αλλά δίνει μια ιατρική ερμηνεία στα οράματα της Αγίας Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν. Αυτό που θεωρώ συγκινητικό σε αυτό το αφήγημα είναι ότι, με κάποιο τρόπο, ο συγγραφέας καταφέρνει και η εξήγηση δεν αλλοιώνει την μαγεία και τη σοβαρότητα του θρησκευτικού αισθήματος.

Η θεματική ενότητα «Ταξίδια» είναι η πιο ποιητική. Εδώ, η μελέτη του εγκεφάλου μετατρέπεται σε ποίηση! Μου άρεσε ιδιαίτερα ότι ενώ το θέμα της ενότητας αφορά οραματικές διαταραχές, ο συγγραφέας δεν προσπαθεί να μειώσει τον προσωπικό και ψυχολογικό χαρακτήρα τους.

Τα περιστατικά του βιβλίου συνδέονται συχνά με τα τεκταινόμενα σε ένα άλλο βιβλίο του ίδιου συγγραφέα, τα «Ξυπνήματα». Δεν απαιτείται όμως για την κατανόηση του παρόντος βιβλίου η ανάγνωση των «Ξυπνημάτων», καθώς εξηγούνται περιληπτικά τα κοινά σημεία των δύο βιβλίων.

Ίσως να έχω επηρεαστεί από την πολιτική ορθότητα, αλλά σε κάποια σημεία δυσαρεστήθηκα από την φρασεολογία την οποία μεταχειρίζεται ο συγγραφέας. Συγκεκριμένα, για άτομα με διανοητικά προβλήματα ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την λέξη «καθυστερημένος». Ίσως αυτό ήταν η ορολογία της εποχής κατά την οποία γράφτηκαν αυτές οι αφηγήσεις και αργότερα απέκτησε η λέξη αυτή υποτιμητική χροιά. Επίσης, δεν μ’ άρεσε ότι ο συγγραφέας όταν μιλάει για τους πρωτόγονους χρησιμοποιεί τη λέξη «οι άγριοι». Ας έγραφε, για παράδειγμα, «οι ιθαγενείς ή οι πρωτόγονοι λαοί».

Γενικά, μπορεί να ειπωθεί ότι ανήκει στο ίδιο ευρύτερο είδος με τα βιβλία του Ίρβιν Γιάλομ. Αυτό το ιδιαίτερο είδος αφήγησης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μυθοποιημένη επιστήμη. Είναι πάντως πολύ περισσότερο ιατρικό από τα βιβλία του Γιάλομ, καθώς έχει αρκετή ορολογία για τον εγκέφαλο και παραπομπές σε επιστημονική βιβλιογραφία. Παρόλο το επιστημονικό του πλαίσιο όμως είναι αρκετά ευκολοδιάβαστο για τον μορφωμένο αλλά μη ειδικό αναγνώστη, καθώς τα ιατρικά συμπλέκονται με την ανθρώπινη κατανόηση και ενσυναίσθηση και δημιουργούν αίσθημα δέους.

Βαθμολογία: 10/10

Τίτλος βιβλίου: Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο

Συγγραφέας: Oliver Sacks

Μετάφραση: Κώστας Πόταγας

Εκδόσεις Άγρα

Αριθμός σελίδων: 377