ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΚΟΥΣΤΩ, ΕΝΣΤΙΚΤΟ ΚΑΙ ΝΟΗΣΗ

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Το βιβλίο ανήκει στη σειρά της εγκυκλοπαίδειας Κουστώ. Η σειρά αποτελείται από επιστημονικά εκλαικευμένα βιβλία, τα οποία αφορούν το θαλάσσιο και παραθαλάσσιο περιβάλλον, ενώ αναφέρονται και σε θέματα προστασίας της φύσης.  Τα βιβλία είναι εικονογραφημένα με φωτογραφίες  από την ομάδα του διάσημου ωκεανογράφου Κουστώ.

Το συγκεκριμένο βιβλίο αφορά, όπως λέει και ο τίτλος του, τους μηχανισμούς που διαθέτουν οι διάφοροι ζωντανοί οργανισμοί της θάλασσας για να αντιδρούν στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και να επιβιώνουν. 

Το βιβλίο περιλαμβάνει περιεχόμενα, εισαγωγή και η ύλη χωρίζεται σε 11 κεφάλαια, απ’ τα οποία το τελευταίο είναι ένα ποίημα.

Περιεχόμενα: Τα περιεχόμενα έχουν αρκετά ιδιαίτερη δομή, δεν είναι δομημένα κλασσικά, αναφέροντας μόνο τον τίτλο του κεφαλαίου, αλλά αποτελούνται από συνεχές κείμενο, παρουσιάζοντας σύντομα το θέμα του αντίστοιχου κεφαλαίου. Ο τίτλος του κεφαλαίου ξεχωρίζει μέσα στο κείμενο γραμμένος με κεφαλαία.

Εισαγωγή, με θέμα «η γένεση της συνειδήσεως». Η εισαγωγή είναι ανάλαφρη και ταυτόχρονα φιλοσοφική και τελειώνει με μια επιστημονική-εξελικτική υπόθεση. Αρχίζει  με ένα περιστατικό εξυπνάδας από ένα κοπάδι όρκες  και μιλάει για την αναγκαιότητα μελέτης των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον, χωρίς συναισθηματική κριτική, καθώς όλες οι συμπεριφορές των ζώων έχουν ένα σκοπό στη φύση.  Μετά, εξηγεί περισσότερα για την ευφυΐα στα συγκεκριμένα ζώα και μετά μιλάει για τους μηχανισμούς του ενστίκτου και εξηγεί περιληπτικά με ποιον τρόπο το ένστικτο, στα ανώτερα ζώα εξελίσσεται σε νόηση. Στο τέλος, μιλάει για τη σχέση μεταξύ ανθρώπινης νόησης και  ευφυΐας που παρατηρείται σε ορισμένα θηλαστικά της θάλασσας.

Τα κεφάλαια παρουσιάζουν την εξής δομή: πρώτα, υπάρχει μια σύντομη εισαγωγή, όπου εξηγείται γενικά η σημασία της συγκεκριμένης ικανότητας για τη ζωή. Μετά, ακολουθούν συγκεκριμένα παραδείγματα.

• Κεφάλαιο 1: «Φαγητό πρώτα». Αρχικά εξηγεί πώς λειτουργούν οι διάφορες προσαρμογές για την εύρεση τροφής, καθορίζοντας τη συμπεριφορά των θαλάσσιων ζώων.
• Κεφάλαιο 2: «Θέληση για επιβίωση». Το κεφάλαιο παρουσιάζει τους μηχανισμούς αυτοάμυνας.
• Κεφάλαιο 3: «Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε». Το κεφάλαιο εξηγεί  τους μηχανισμούς προσέλκυσης ταιριού και της αναπαραγωγής, αν και η σειρά περιλαμβάνει ολόκληρο βιβλίο που ασχολείται εξαντλητικά με τα θέματα αυτά.

• Κεφάλαιο 4: «Ιδιοκτησία». Το κεφάλαιο πραγματεύεται τις συμπεριφορές που αφορούν την υπεράσπιση του χώρου που ζει το ζώο.  Ανάμεσα στα υπόλοιπα παραδείγματα, το κεφάλαιο περιλαμβάνει ανάλυση της συμπεριφοράς του καρχαρία.
• Κεφάλαιο 5: «Πολύπλοκη συμπεριφορά». Το κεφάλαιο αναλύει το συνδυασμό των συμπεριφορών που παρουσιάζει ένα είδος και  μπορούν να χρησιμέψουν ως  διαφοριστικός παράγοντας μεταξύ των ειδών. Τα παραδείγματα προέρχονται   όλα από την  οικογένεια των πομακεντρίδων (οικογένεια ψαριών με πολλά είδη, που συναντώνται σε τροπικές, υποτροπικές και εύκρατες θάλασσες) και μας δείχνουν πώς η συμπεριφορά των ζώων αποτελείται από πολλές απλές αντιδράσεις αλλά είναι ως σύνολο κάτι πολύπλοκο και πώς διαφορετικές συμπεριφορές διαχωρίζουν είδη με μεγάλη γενετική ομοιότητα.
• Κεφάλαιο 6: «Αλλάξτε τον κόσμο ή αλλάξτε τον εαυτό σας». Το κεφάλαιο πραγματεύεται τους μηχανισμούς προσαρμογής των θαλάσσιων ζώων στο περιβάλλον.  Η προσαρμογή  στο εξωτερικό περιβάλλον είναι απαραίτητη, ιδίως στη θάλασσα, αφού οι συνθήκες φωτός, θερμοκρασία, πίεση, άμπωτη και παλίρροια για τα παράκτια ζώα, αλλάζουν συνεχώς. Ακόμη, επιχειρηματολογεί για την αναγκαιότητα προστασίας της φύσης, καθώς ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που μπορεί να αλλάξει σε τέτοια μεγάλη, ως και καταστροφική ορισμένες φορές κλίμακα, το περιβάλλον όπου ζει. Ασχολείται με  την επίδραση του φωτός στη συμπεριφορά των ψαριών, την ικανότητα των ψαριών να βρίσκουν καταφύγιο σε επιπλέοντα αντικείμενα, τη συμπεριφορά των ψαριών κατά το διάστημα της νύχτας, την αλλαγή του χρώματος στα ψάρια ώστε να καμουφλάρονται και να ξεφεύγουν από τους εχθρούς τους, τις αποδημίες των ζώων από νότο σε βορρά και το αντίστροφο. Περιγράφει ακόμη τις συνθήκες σε εκβολές ποταμών, οι οποίες είναι καταφύγιο για ποικιλία ζώων και πτηνών, και τις προσαρμογές που χρειάζεται να έχουν τα ζώα που ζουν εκεί, για να ανταπεξέλθουν στις ευμετάβλητες συνθήκες παλίρροιας-άμπωτης και αλατότητας του νερού.
• Κεφάλαιο 7: «Επικοινωνία στη θάλασσα».  Το κεφάλαιο περιγράφει τα σήματα που εκπέμπουν τα ψάρια και γενικά τα ζώα της θάλασσας, για να κάνουν γνωστές τις διαθέσεις τους σε ζώα του ίδιου αλλά και διαφορετικού είδους (επιθετικές/αμυντικές διαθέσεις, ζευγάρωμα κλπ).
• Κεφάλαιο 8: « Έμφυτες ικανότητες». Το κεφάλαιο πραγματεύεται τις ενστικτώδεις αντιδράσεις των ζώων στα διάφορα ερεθίσματα. Αναφέρει τις διαφορές μεταξύ ενστίκτου και νόησης και πώς αυτές επηρεάζουν την επιβίωση και τη συμπεριφορά των ζώων. 
• Κεφάλαιο 9: «Μαθαίνοντας με το ένστικτο». Το κεφάλαιο εξηγεί τη σχέση ένστικτου και νοήσεως. Αυτά δεν είναι πράγματα αντίθετα, αφού η ικανότητα ενός ζώου για μάθηση είναι κληρονομική. Μπορούν να αλληλοσυμπληρώνονται ή ακόμη και να επικαλύπτει το ένα το άλλο.
• Κεφάλαιο 10: «Νοημοσύνη και  η γέννηση της συνειδήσεως». Το κεφάλαιο πραγματεύεται  τη νοημοσύνη και τη σύνδεση της με τη μάθηση.  Η νοημοσύνη, κατά τον Κουστώ, αφορά τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος, την ικανότητα σύνδεσης και ταξινόμησης πληροφοριών και την προσαρμογή σε νέες καταστάσεις. Τα είδη που παρουσιάζουν όμως υψηλή νοημοσύνη χάνουν ένα μέρος της ενστικτώδους συμπεριφοράς τους και χρειάζονται περίοδο μάθησης μέσω παιχνιδιού ή την καθοδήγηση των γονέων. Τέλος, γίνεται  εκτενώς λόγος για τη συμπεριφορά των δελφινιών και άλλων θαλάσσιων θηλαστικών με υψηλή νοημοσύνη στην αιχμαλωσία.
• Κεφάλαιο 11: Ποίημα με τίτλο «Αγώνας για ειρήνη».  Το θέμα του ποιήματος αφορά το περιβάλλον και την εξέλιξη της ανθρωπότητας μέσα από τη θάλασσα, καθώς και την ευχή για ειρήνη.

 

Προσωπική άποψη

Γενικά, είναι ένα πάρα πολύ καλό βιβλίο. Είναι κατανοητό ακόμη και για παιδιά του Γυμνασίου, καθώς δεν έχει πολλή ορολογία. Εμπλουτίζει τις γνώσεις του αναγνώστη και του προξενεί ενδιαφέρον  για τα περιβαλλοντικά προβλήματα (ήταν από τα πρώτα  βιβλία  για το περιβάλλον που διάβασα). Τέλος, είναι πολύ όμορφο, καθώς έχει πολλές πολύχρωμες φωτογραφίες θαλάσσιων πλασμάτων τραβηγμένες από το πλήρωμα του «Καλυψώ» (το καράβι του Κουστώ).  Δυστυχώς, η μετάφραση δεν είναι πάντα επιτυχής. Παρατηρούνται αρκετά ασυνταξίες και τυπογραφικά λάθη τα οποία τυχαίνει σε κάποιες περιπτώσεις να κάνουν ακατανόητο το κείμενο, πράγμα που είναι εξαιρετικά ανεπιθύμητο σε βιβλίο επιστήμης, έστω και εκλαϊκευμένης.

Βαθμολογία: 9/10

 

Τίτλος σειράς: Εγκυκλοπαίδεια Κουστώ

Τίτλος βιβλίου: Ένστικτο και νόηση

Εκδόσεις: Αλκυών

Μετάφραση: Όμηρος Αβραμίδης