Ιστορικά μυθιστορήματα για το Βυζάντιο

Γενικά, τα ιστορικά μυθιστορήματα είναι μια περιοχή άγνωστη για αρκετούς βιβλιόφιλους, αν και ορισμένοι συγγραφείς γράφουν μυθιστορήματα  ελεύθερα βασισμένα σε ιστορικά γεγονότα, τo αποτέλεσμα είναι μια σχεδόν τελείως φανταστική αφήγηση. Τα ιστορικά μυθιστορήματα όμως κανονικά έχουν ως κύριο ιστό τους τα αληθινά γεγονότα, τα οποία εμπλουτίζονται με φανταστικά μικρογεγονότα, την ιδιωτική ζωή των χαρακτήρων και τις σκέψεις τους. Άλλη παραλλαγή ιστορικών μυθιστορημάτων, συχνό παράδειγμα της οποίας είναι τα ιστορικά βιβλία με αστυνομική πλοκή, είναι η πλοκή να είναι φανταστική, αλλά το φόντο, δηλαδή ο τόπος που διαδραματίζεται, οι αντιδράσεις των  χαρακτήρων, η κοινωνική δομή, τα επαγγέλματα να ανταποκρίνονται πλήρως στο ιστορικό πλαίσιο.

Τα ιστορικά μυθιστορήματα δεν είναι ανάγκη να είναι κλασσικά ιστορικά μυθιστορήματα, δηλαδή βιβλία που πραγματεύονται ένα συγκεκριμένο γεγονός μιας ιστορικής περιόδου ή τη ζωή ενός ιστορικού προσώπου. Μπορεί να είναι αστυνομικά, ρομαντικά, αφηγούμενα ρομάντζα σε συγκεκριμένη ιστορική εποχή, μπορεί να είναι κωμικά και μπορεί να είναι μέχρι και φαντασίας.

Ακόμη, η Βυζαντινή εποχή δεν είναι πολύ συνηθισμένη στα ιστορικά μυθιστορήματα, πιθανώς λόγω της σχετικά μικρής γνώσης του γενικού κοινού για την εν λόγω ιστορική περίοδο. Στην Ελλάδα, παλιότερα οι συγγραφείς ενδιαφέρονταν περισσότερο για τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, αλλά γενικά θεωρείται κάπως παραμελημένη περίοδος.

Έχοντας διαβάσει λοιπόν μια ποικιλία ιστορικών μυθιστορημάτων με θέμα τη Βυζαντινή Εποχή, σας παρουσιάζω ένα αφιέρωμα στα καλύτερα και γνωστότερα από αυτά.  Παρουσιάζονται βιβλία Ελλήνων αλλά και ξένων συγγραφέων.

1.  Παναγιώτης Αγαπητός: «ο Χάλκινος Οφθαλμός», «Μέδουσα από σμάλτο», «Το εβένινο λαούτο»,  Εκδόσεις Άγρα.

Όλα αυτά  είναι αστυνομικά μυθιστορήματα που διαδραματίζονται στο Βυζάντιο, κατά την περίοδο της εικονομαχίας και των προβλημάτων με Άραβες και Βούλγαρους. Το «εβένινο λαούτο» διαδραματίζεται στην Καισάρεια,  ο «Χάλκινος οφθαλμός» στη Θεσσαλονίκη, ενώ αντίθετα η «Μέδουσα από σμάλτο» σε απομονωμένο μέρος, συγκεκριμένα στη Σκύρο. Είναι και τα τρία πολύ ελκυστικά και ενδιαφέροντα μυθιστορήματα. Οι βυζαντινές πόλεις στις οποίες διαδραματίζονται τα δύο δεν είναι ουσιωδώς διαφορετικές από τις σημερινές μεγαλουπόλεις. Υπάρχουν φτωχικές συνοικίες, διεφθαρμένοι άρχοντες και πολιτικά παιχνίδια, υπόκοσμος, απαγωγές, σωματεμπορία κοριτσιών  και  άλλα σκάνδαλα αλλά και κοσμοπολιτισμός και διανοούμενοι. Και στο τρίτο, που διαδραματίζεται στη Σκύρο, υπάρχουν διεφθαρμένοι άρχοντες και πολιτικά παιχνίδια, όπως και δυσαρέσκεια των πολιτών από το κράτος, αλλά επικρατεί, επιπροσθέτως, μια σχεδόν «μαγική» αίσθηση, μια και παρουσιάζονται πολλές δεισδαιμονίες της εποχής. Αυτή την αίσθηση την ενισχύουν οι περιγραφές  τοπίων του νησιού. Σε  όλα  αυτά τα μυθιστορήματα, ιδίως στη «Μέδουσα από σμάλτο», υπάρχει αρκετή βία, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι υπάρχουν περιγραφές των  πτωμάτων των δολοφονημένων,  χωρίς βέβαια να γίνει ποτέ αναίτια, καθώς εκεί κρύβονται στοιχεία για τον ντεντέκτιβ. Επίσης, έχουν αρκετό ερωτισμό (παρακολουθούμε την αισθηματική ζωή του ντεντέκτιβ), ο οποίος μάλιστα καμμιά φορά μπορεί να ξαφνιάσει, καθώς παίρνει μορφές που δεν θα περιμέναμε από τη Βυζαντινή περίοδο.

Ο ντεντέκτιβ είναι πολύ συμπαθητικός και φαίνεται σαν συνδυασμός μεταξύ του απόμακρου ντεντέκτιβ της κλασσικής αγγλικής λογοτεχνίας και του βίαιου, υπερβολικά ανθρώπινου αστυνομικού των νουάρ, που εμπλέκεται στην υπόθεση και την επηρεάζει.  Από τη μια πλευρά, παρακολουθεί προσεκτικά τα δρώμενα, χωρίς να έχει την πρόθεση να τα επηρεάσει, και έχει πάρα πολύ ισχυρή αίσθηση δικαιοσύνης. Από την άλλη πλευρά, πολλές φορές τα δρώμενα τον αναγκάζουν να συμμετάσχει (ερωτεύεται μια από τις εμπλεκόμενες, ανακαλύπτει χαμένο συγγενή,  νιώθει συμπόνια προς τους εμπλεκόμενους, η οποία τον εξαναγκάζει σε δράση κτλ) και τον βλέπουμε να έχει αμφιβολίες, να τον επηρεάζουν συναισθηματικά τα γεγονότα και γενικά να είναι άνθρωπος με αισθήματα, αδυναμίες και πάθη.

Όσον αφορά το ιστορικό πλαίσιο, υπάρχει επίμετρο, όπου εξηγούνται τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου από τον συγγραφέα, ο οποίος είναι ιστορικός και φιλόλογος.

2.   Ουίλιαμ Ντάρυμπλ, «Ταξίδι στη σκιά του Βυζαντίου», Εκδόσεις Ωκεανίδα.

Ο γνωστός ταξιδιώτης-συγγραφέας, εμπνευσμένος από ένα κείμενο ευλάβειας, το «Λειμωνάριο» του Μόσχου, ταξιδεύει σε περιοχές με θρησκευτική σημασία που ανήκαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία (Άγιο Όρος, Κωνσταντινούπολη, Ούρφα/Έδεσσα, Συρία, Λίβανο, Ιερουσαλήμ, Αλεξάνδρεια, Κάιρο, Άνω Αίγυπτο και αρκετά απομονωμένα μοναστήρια). Η ξενάγηση σε όλους αυτούς τους τόπους  περιλαμβάνει παραδοσιακούς αλλά και σύγχρονους θρύλους (ιδίως στα μοναστήρια, όπου συνομιλεί με τους μοναχούς),  την ιστορία των εν λόγω περιοχών και τα προβλήματα και τους πολέμους που αντιμετώπισαν κατά τη σημερινή εποχή. Πολλά στοιχεία, ιδίως από την πρόσφατη ιστορία των τόπων,  ενσωματώνονται στο κείμενο, από πληροφορίες των κατοίκων, άρα το κείμενο γίνεται πιο συναρπαστικό αλλά και ενδιαφέρον, καθώς ο αναγνώστης βλέπει πολλές οπτικές γωνίες. Όμως, και τα στοιχεία βυζαντινής ιστορίας ενσωματώνονται στο κείμενο με ελκυστικό τρόπο, καθώς αφορμές για σύνδεση με το Βυζάντιο δίνουν κάποιες μοναχικές παραδόσεις, αξιοθέατα και έργα τέχνης, αλλά και διασκεδαστικά περιστατικά από το «Λειμωνάριο» που διαδραματίστηκαν στην αντίστοιχη κάθε φορά πόλη που βρίσκεται ο συγγραφέας.

 3.   Νίκος Τσιφόρος, «Εμείς και οι Φράγκοι», «Σταυροφορίες», Εκδόσεις Ερμής. Αυτά τα βιβλία είναι τα πιο ωραία κι ίσως και τα μοναδικά δείγματα ελληνικής κωμικής ιστορίας. Στο «εμείς και η Φράγκοι» ο συγγραφέας ασχολείται με την ευρύτερη περίοδο της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα και  μαθαίνουμε την ιστορία όλων των πριγκηπάτων που δημιουργήθηκαν στα ελληνικά εδάφη μετά τη φράγκικη κατάκτηση.  Για παράδειγμα, βλέπουμε την ιστορία της πριγκηπέσας Ιζαμπώς (ναι, της ηρωίδας του Τερζάκη), την ιστορία του δουκάτου της Αθήνας αλλά και τις σχέσεις των φράγκικων κρατών με τα ελληνικά κρατίδια που δημιουργήθηκαν μετά την κατάκτηση (Ήπειρος, Νίκαια).  Στις «Σταυροφορίες» ο συγγραφέας ασχολείται με την ιστορία των Σταυροφοριών. Στο βιβλίο περιέχεται η ιστορία όλων των Σταυροφοριών, όχι μόνο της 4^ης, η οποία μας ενδιαφέρει ξεχωριστά, λόγω της κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης. Και τα δύο βιβλία διηγιούνται τα ιστορικά γεγονότα, απλώς προσθέτουν διαλόγους και αστεία μικροπεριστατικά, τα οποία είναι δυνατόν να έγιναν, αλλά δεν είναι σίγουρο και τέλος πάντων είναι ιδιαίτερα ασήμαντα για να καταγραφούν στην επίσημη ιστορία.  Οι διάλογοι, για να τονιστεί το κωμικό στοιχείο, συχνά είναι μάγκικοι και καμμιά φορά, ιδίως όταν μιλάει κάποιος πάπας ή αυτοκράτορας ή ,αντίθετα,  κάποιος τυχοδιώκτης κατώτατης υποστάθμης, αγγίζουν τα όρια της χυδαιότητας. Κωμικά στοιχεία είναι ακόμη και οι αναπάντεχες οπτικές γωνίες, για παράδειγμα, την πρώτη σταυροφορία τη διηγείται… ένας γάιδαρος! Τέλος, οι αυτοκράτορες, οι βασιλείς, οι πάπες συνεχώς τρώνε και κερνάνε ο ένας τον άλλον και μάλιστα ελληνικά φαγητά: γλυκά κουταλιού, μυζήθρες και τουλουμοτύρια, χυλοπίτες, μακαρόνια με ρόστο και άλλα πολλά που δεν τα θυμάμαι.

Υπάρχει επίσης και ένα είδος φιλοσοφικού-πολιτικού σχολιασμού, καθώς οι βασιλιάδες και οι πάπες (οι ισχυροί γενικά) κάνουν ένα σωρό ίντριγκες στις πλάτες του απλού κοσμάκη και τονίζεται ιδιαίτερα η ταλαιπωρία των απλών ανθρώπων λόγω των αποφάσεων των ισχυρών. Επίσης, βάλλει αρκετά εναντίον της θρησκοληψίας.

4.  Μάρω Δούκα, Ένας σκούφος από πορφύρα, Εκδόσεις Κέδρος. 

Αυτό είναι ένα πολύ ωραίο βιβλίο για την ιστορία του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού. Την ιστορία αυτή τη διηγείται ένας ομογάλακτος αδερφός του, σύντροφος του στο παιχνίδι όταν ήταν μικροί, σύντροφος στους πολέμους  όταν μεγάλωσαν και γενικά αφανής ακόλουθος  κατά τη διάρκεια όλης του της ζωής. Ακόμη και μετά το θάνατο του Αλέξιου και την απόσυρση του αφηγητή παρακολουθεί τη διεκδίκηση του θρόνου από την Άννα Κομνηνή και γενικά τη διαδοχή.

Το μυθιστόρημα είναι γραμμένο με αρκετά πολύπλοκη γραφή και η αφήγηση γίνεται σε πολλαπλά επίπεδα. Κατ΄αρχήν, η όλη υπόθεση είναι μια αναδρομή στο παρελθόν. Επίσης, η γραφή είναι συνειρμική και έχουμε οπτική γωνία υποκειμενική, οπότε οι σκέψεις πολλών προσώπων αποδίδονται υποθετικά.

Τα ιστορικά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για τη δόμηση του μύθου του βιβλίου είναι σωστά, καθώς η συγγραφέας έκανε κανονική επιστημονική έρευνα για τα ιστορικά πρόσωπα και τα γεγονότα της περιόδου. Χρειάζεται όμως να είναι εκ των προτέρων γνωστά απ’ τον αναγνώστη, καθώς, λόγω του πολύπλοκου, μη γραμμικού τρόπου γραφής και των ξεστρατισμάτων, συχνά είναι αρκετά δύσκολο να καταλάβεις τι έγινε και ποια πρόσωπα αφορούσε η κατάσταση. Την παρακολούθηση της υπόθεσης την δυσκολεύουν και τα πολλά πρόσωπα του βιβλίου και ότι πολλών τα ονόματα μοιάζουν και μπερδεύεται ο μη ειδικός αναγνώστης (ποιος ήταν αυτοκράτορας πρώτος και ποιος τον εκθρόνισε;)

5.  Πηνελόπη Δέλτα, «Για την πατρίδα», «Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου», Εκδόσεις Εστία.

Αυτά είναι κλασσικά νεανικά ιστορικά βιβλία . Γράφηκαν και τα δύο σε μια τεταμένη περίοδο για την Ελλάδα, οπότε έχουν την ίδια εμπάθεια με άλλα βιβλία της συγγραφέως, συγκεκριμένα με ένα τμήμα του «Μάγκα» και κυρίως με «τα μυστικά του βάλτου». Είναι όμως ενδιαφέροντα βιβλία, με ρομαντισμό, συγκίνηση και περιπέτεια.

Αποτελούν μια άτυπη διλογία, καθώς ορισμένα πρόσωπα του «Για την πατρίδα» εμφανίζονται και στον «καιρό του Βουλγαροκτόνου» και φυσικά διαδραματίζονται περίπου την ίδια ιστορική περίοδο. «Το για την πατρίδα»  επικεντρώνεται περισσότερο στη σχέση των  δύο πρωταγωνιστών και  στο πατριωτικό αίσθημα παρά στα ιστορικά στοιχεία. Αντίθετα, στον «καιρό του Βουλγαροκτόνου τα ιστορικά στοιχεία και η περιγραφή της περιόδου παίζουν αρκετά δραστικό ρόλο. Εμένα προσωπικά, όταν ήμουν μικρή και τα πρωτοδιάβασα, μου άρεσε περισσότερο το «Για την Πατρίδα», παρά το «Στον Καιρό του Βουλγαροκτόνου», ίσως γιατί είναι μεγαλύτερο και κουράζει.

6.  Άγγελος Τερζάκης, Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ, Εκδόσεις Εστία.

Αυτό το μυθιστόρημα διαδραματίζεται κατά τη διάρκεια της φραγκοκρατίας στην Ελλάδα.  Έχει αρκετά ιστορικά στοιχεία για τη δυναστεία του φράγκικου ελληνικού Πριγκηπάτου της Αχαίας, αλλά κυρίως έχει έντονα μεσαιωνική ατμόσφαιρα. Είναι γραμμένο με τρόπο που θυμίζει ιπποτικό μυθιστόρημα ή/και μεσαιωνικό χρονικό.

Είναι ένα ρομάντζο με ιστορικά πρόσωπα και τόπους. Οι ήρωες είναι οι κλασσικοί ρομαντικοί ήρωες, όπως η ακατάδεχτη, μακρινή, αλλά βασανισμένη πριγκίπισσα, ο νόθος γιος που ονειρεύεται να γίνει ιππότης, άντρες που γυρεύουν την περιπέτεια και τη δόξα, ο σκληρός και τυραννικός άρχοντας.  Μεγάλο τμήμα της υπόθεσης πιάνει ο έρωτας, αλλά και οι παλατιανές ίντριγκες, η αναζήτηση της δόξας, οι ανταρσίες.

7.    Κώστας Κυριαζής, σειρά  ιστορικών μυθιστορημάτων, εκδόσεις Εστία.

Αυτός ο συγγραφέας έχει γράψει ένα σωρό μυθιστορήματα με θέματα από τη Βυζαντινή Ιστορία, αρχίζοντας από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και τελειώνοντας με την άλωση και την ιστορία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, περνώντας από την Δ’ Σταυροφορία και τη Φραγκοκρατία στην Ελλάδα.  Είναι πολύ μελοδραματικά  και σοβαροφανή με ενοχλητικό τρόπο. Επίσης χρησιμοποιούν περιέργες λέξεις χωρίς λόγο,  για παράδειγμα, τους βαριά οπλισμένους πολεμιστές, τους σιδερόφραχτους, τους χαρακτηρίζει «σιδερωμένους» (δηλαδή καλυμμένους με σιδερένιο οπλισμό). Τα καλύτερα, ή τελοσπάντων τα πιο ευανάγνωστα μυθιστορήματα του είναι «Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος» και «Αγνή η Φράγκα». Το πρώτο διηγείται τη ζωή του Βασίλειου του Βουλγαροκτόνου μέσα από τα μάτια μιας φανταστικής χαρακτήρα, μιας κοπελίτσας συντρόφου των παιχνιδιών του σε παιδική ηλικία, που φέρει το συμβολικό όνομα Αρετή.  Το δεύτερο διηγείται τα μπλεγμένα δυναστικά παιχνίδια της δυναστείας των Κομνηνών στην   εποχή που εκτείνεται από τον Μανουήλ Κομνηνό, τον Αλέξιο Β’ Κομνηνό και τελειώνει με τον Ανδρόνικο Α’ Κομνηνό, η αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία του οποίου παίζει τεράστιο ρόλο στην υπόθεση.

8.   Ρόμπερτ Γκρέιβς, Κόμης Βελισσάριος, Εκδόσεις Μέδουσα.

Η σκανδαλώδης ιστορία του Βελισσάριου, του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας  σε ένα ενδιαφέρον και αφηγηματικά δυνατό μυθιστόρημα. Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον ιστορικά τμήμα της υπόθεσης είναι οι κατακτήσεις του Βελισσάριου (προς όφελος του Ιουστινιανού) στη Δύση. Δίνει ιδιαίτερη σημασία στις παλατιανές ίντριγκες και περιγράφει σημαντικούς ανθρώπους όπως τη Θεοδώρα, τον Ιουστινιανό και το Ναρσή ως απόλυτα κακούς και ταυτόχρονα ανίκανους, που υπάρχουν μόνο για να επιφέρουν βάσανα και μπελάδες στον ήρωα Βελισσάριο. Επίσης οι καλοί, με προεξάρχοντα το Βελισσσάριο, είναι καλοί σε όλα, χωρίς ίχνος ελαττώματος. Ο μόνος χαρακτήρας που είναι κάπως λιγότερο αγιοποιημένος είναι η γυναίκα του Βελισσάριου, η οποία υπήρξε πρώην γυναίκα ελευθέριων ηθών και λόγω του αφηγητή, που είναι ο πιστός της δούλος, δικαιολογείται η απάλειψη κάποιων πλευρών. Παρόλη την απλοικότητα στη διαγραφή χαρακτήρων, είναι ένα μυθιστόρημα που συστήνεται, λόγω της –σχετικά-άγνωστης περιόδου που περιγράφει και των αφηγηματικών αρετών του.

9.   Ταρίκ Αλί, Το βιβλίο του Σαλαντίν, Εκδόσεις Άγκυρα.

Αυτό το βιβλίο εντάσσεται στις προτάσεις ως το αντίπαλο δέος των Σταυροφοριών. Στο βιβλίο αυτό μεγάλο τμήμα της διήγησης αφορά την ανακατάληψη της Ιερουσαλήμ από τους Σταυροφόρους και γενικά τον πόλεμο Αράβων-Χριστιανών.  Είναι ένα πολύ καλογραμμένο μυθιστόρημα, όμως ώρες-ώρες είναι αρκετά σκανδαλιστικό, αλλά πάντοτε ο ερωτισμός που υπάρχει είτε εξυπηρετεί την υπόθεση είτε φωτίζει περισσότερο την προσωπικότητα των πρωταγωνιστών του βιβλίου, οπότε δεν είναι άχρηστος. Ίσως θα μπορούσε να προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς, λόγω της όξυνσης του Μεσοανατολικού και του προσφυγικού με ρατσιστικά κρούσματα, είναι επωφελές να έχει κανείς κάποια γνώση και της άλλης πλευράς. Ιδίως όταν αφορούν ιστορικά γεγονότα, η οπτική γωνία «του άλλου» είναι πολύτιμη για το σχηματισμό ολοκληρωμένης άποψης.

10.  Γκορ Βιντάλ, Ιουλιανός, Εκδόσεις Έξαντας.

Μια πολύ ενδιαφέρουσα και καλογραμμένη μυθιστορηματική βιογραφία μιας παρεξηγημένης ιστορικής μορφής. Σε αυτό το μυθιστόρημα, παρακολουθούμε τη ζωή του Ιουλιανού, την ανάρρηση του στο θρόνο, τη βασιλεία του, τον πόλεμο με τους Πέρσες αλλά και τις δυναστικές έριδες των απογόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου.  Η αφήγηση γίνεται, στο μεγαλύτερο μέρος της, σε επιστολική μορφή, ανάμεσα σε δυο γέρους ρήτορες και δασκάλους, κατά την εποχή του Θεοδόσιου. Οι επιστολές που ανταλάσσουν αυτοί οι  δύο βρίθουν από κουτσομπολιά, σόκιν φήμες και ανέκδοτα και ειρωνία. Παρουσιάζει πολύ καλή ισορροπία μεταξύ αληθινής ιστορίας και επινοημένων γεγονότων, πράγμα που πολύ λίγα ιστορικά μυθιστορήματα καταφέρνουν με επιτυχία.  Το αληθινό τμήμα του μυθιστορήματος είναι τα πρόσωπα (εννοείται!) ακόμη και τα περισσότερα δευτερεύοντα, τα γεγονότα της βασιλείας  και της ζωής του Ιουλιανού, οι μάχες του, τα γραπτά του,  τα γεγονότα της βασιλείας του Κωνστάντιου, πώς έγινε η ανάρρηση του στο θρόνο και γενικώς όλα τα σημαντικά γεγονότα. Επινοημένα είναι  τα μικρογεγονότα της ζωής του Ιουλιανού στην Αθήνα και η προσωπική ζωή των δύο αφηγητών, όπως φυσικά και οι σκέψεις όλων των χαρακτήρων σχετικά με τα γεγονότα.

11.   Θόδωρος Ιωαννίδης, Φρειδερίκος Β’, Εκδόσεις Σύγχρονοι Ορίζοντες.

Αυτό το  ιστορικό μυθιστόρημα έχει έμμεση μόνο σχέση με την ελληνική ιστορία, διαδραματίζεται όμως κατά τη μεσαιωνική περίοδο.  Διηγείται τη ζωή του γερμανού αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β’ (1194-1250). Είναι ένα καλογραμμένο και ενδιαφέρον μυθιστόρημα, που διηγείται τη ζωής μιας ενδιαφέρουσας προσωπικότητας, που προστάτευε τις Τέχνες και τα Γράμματα, ασχολήθηκε με τους νόμους και ήρθε σε σύγκρουση με την Εκκλησία. Έμμεσα, παίζει κάποιο ρόλο και το ελληνικό κρατίδιο της Νίκαιας, καθώς το προξενιό με την πριγκήπισσά του σχετίζεται με την πολιτική του αυτοκράτορα για την Ασία. Είναι γενικά ιστορικά σωστό στα γεγονότα που παρουσιάζει, κάνοντας όμως και πλακίτσα (δοκιμάστε να μαντέψετε ποιος είναι ένας από τους διανοούμενους της αυλής του βασιλιά!).  Σε κάποιες φάσεις γίνεται λίγο κουραστικό, τόσο λόγω των υπερβολικά συμπυκνωμένων ιστορικών γεγονότων όσο και του τρόπου γραφής, αλλά ευτυχώς σώζεται με τους έξυπνους διαλόγους, τις (υποθετικές) φήμες που είχαν βγει για τον βασιλιά αυτό και το μηχανισμό διάδοσης τους και την αναχρονιστική έκπληξη-φόρο τιμής που κάνει ο συγγραφέας καταρτίζοντας την αυλή των σοφών του βασιλιά και τις συζητήσεις τους.

12.  Ουμπέρτο Έκο, Μπαουντολίνο, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

Αυτό το μυθιστόρημα του γνωστού μυθιστοριογράφου-μελετητή είναι πολύ παράξενο. Δεν μπορει να ταξινομηθεί σε ένα γνωστό είδος, καθώς περιέχει στοιχεία από διαφορετικά λογοτεχνικά είδη: ιστορικό μυθιστόρημα, μυθιστόρημα φαντασίας, ιπποτικό μυθιστόρημα, ακόμη κι αστυνομικό. Θυμίζει επίσης πολύ μεσαιωνικό χρονικό, μεσαιωνικό φιλοσοφικό κείμενο και μεσαιωνικό «ζωολόγιο», όπως λέγονταν κείμενα με συλλογές όντων φανταστικών και πραγματικών κατά το Μεσαίωνα. Τέλος, μοιάζει πολύ με τα «Ταξίδια» του Μάρκο Πόλο.

Ως κείμενο, αρχίζει  φυσιολογικά, με την ιστορία του Φρειδερίκου Βαρβαρόσσα, τις επαναστάσεις εναντίον του και την εγκαθίδρυση της βασιλείας του, τις οποίες παρακολουθούμε κατά τη διάρκεια μιας αναδρομής στο παρελθόν ενώ συμβαίνουν οι καταστροφές της 4^ης Σταυροφορίας στην Κωνσταντινούπολη.

Όμως, από μια στιγμή και μετά, οι πρωταγωνιστές παθαίνουν εμμονή με μια  ιστορία για ένα φανταστικό τόπο και από αυτή τη στιγμή τα πράγματα αρχίζουν να γίνονται παράξενα, καθώς αρχίζουν να ψάχνουν στοιχεία για αυτόν τον τόπο. Η υπόθεση συνεχίζει να διατηρεί σχέση με την πραγματικότητα, ώσπου πεθαίνει ο βασιλιάς Φρειδερίκος κατά τη διάρκεια της 3^ης Σταυροφορίας. Τότε, σταδιακά οι πρωταγωνιστές μας καταλήγουν σε έναν κόσμο-προσωποποίηση της μεσαιωνικής φαντασίας. Τελικά, καταφέρνουν να φτάσουν στον πραγματικό κόσμο, συγκεκριμένα στην Κωνσταντινούπολη, λίγο πριν την άλωση από τους Σταυροφόρους. Εκεί, λύνεται το αστυνομικό μυστήριο της ιστορίας, δημιουργώντας νέες περιπλοκές. Το τέλος είναι αρκετά αόριστο, δίνοντας στον πρωταγωνιστή ιδιότητες μυθικού προσώπου και  ασχολούμενο φιλοσοφικά με την ιδιότητα του χρονικογράφου και το γράψιμο της ιστορίας.

Λόγω της παραδοξότητάς του, είναι ένα μυθιστόρημα που είτε θα το λατρέψει κανείς είτε θα το μισήσει. Εμένα προσωπικά μου άρεσε ο συνδυασμός φαντασίας και πραγματικότητας, αλλά ως μειονέκτημα του βιβλίου θεωρώ ότι είναι σαν να μην τελειώνει. Κι αυτό όμως θα μπορούσε να θεωρηθεί μέρος της μαγείας του, καθώς αυτό το κάνει όμοιο με την ιστορία, που εξελίσσεται αενάως στο χρόνο και όμοιο με τη γραφή που η κάθε μια κουβαλάει άλλες ιστορίες κι άλλα γεγονότα.

Πιστεύω ότι αυτό το βιβλίο δεν είναι τόσο μυθιστόρημα, όσο μια δήλωση αγάπης στα μεσαιωνικά χρονικά και κείμενα, όπου συναντούμε όλα τα στοιχεία του μυθιστορήματος: αλλόκοτες φιλοσοφικές και πρωτο-επιστημονικές θεωρίες, πιθανές και απίθανες αιρέσεις, παράξενα όντα τρομακτικά  αλλά και φιλικά, χώρες χτισμένες από πολύτιμους λίθους, παράξενες μηχανές από πολύτιμα υλικά κλπ. Επίσης είναι μια δήλωση αφοσίωσης στην ίδια την πράξη της αφήγησης,  είτε γραπτής είτε προφορικής, είτε παραμυθένιας, που διηγείται φανταστικές ιστορίες, είτε αληθινής, που αφορά την καταγραφή γεγονότων.

13.  Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, Ιστορίες από το Βυζάντιο, Εκδόσεις Πατάκη.

Αυτή είναι μια τριλογία βιβλίων που αφηγούνται μυθιστορηματικά τα διάφορα γεγονότα, τη διαδοχή των αυτοκρατόρων και διάφορα άλλα σημαντικά συμβάντα (πολέμους, στάσεις κτλ) κατά τη διάρκεια της ιστορίας του Βυζαντίου από την ίδρυση του από το Μεγάλο Κωνσταντίνο ως την άλωση από τους Τούρκους. Ο τρόπος αφήγησης είναι κατάλληλος για εφήβους, χωρίς έμφαση στις βιαιότητες ή ερωτικές σκηνές.

Σε γενικές γραμμές, βασίζεται αρκετά στα ιστορικά συμβάντα και για αυτό είναι ιδανικό ανάγνωσμα για αρχάριους αναγνώστες θεωρητικής κατεύθυνσης. Βέβαια, στο ανάγνωσμα αυτό περιλαμβάνονται και λογοτεχνικές επαναφηγήσεις (το έπος του Διγενή Ακρίτα,  ειπωμένο με απλούστερα λόγια), παραδόσεις και θρύλους για σημαντικά ιστορικά γεγονότα, αλλά για κάποιον που έχει επαφή με την ιστορία είναι εύκολο να ξεχωρίσει το ιστορικό κομμάτι από το θρυλικό.

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΚΟΥΣΤΩ, ΕΝΣΤΙΚΤΟ ΚΑΙ ΝΟΗΣΗ

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Το βιβλίο ανήκει στη σειρά της εγκυκλοπαίδειας Κουστώ. Η σειρά αποτελείται από επιστημονικά εκλαικευμένα βιβλία, τα οποία αφορούν το θαλάσσιο και παραθαλάσσιο περιβάλλον, ενώ αναφέρονται και σε θέματα προστασίας της φύσης.  Τα βιβλία είναι εικονογραφημένα με φωτογραφίες  από την ομάδα του διάσημου ωκεανογράφου Κουστώ.

Το συγκεκριμένο βιβλίο αφορά, όπως λέει και ο τίτλος του, τους μηχανισμούς που διαθέτουν οι διάφοροι ζωντανοί οργανισμοί της θάλασσας για να αντιδρούν στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και να επιβιώνουν. 

Το βιβλίο περιλαμβάνει περιεχόμενα, εισαγωγή και η ύλη χωρίζεται σε 11 κεφάλαια, απ’ τα οποία το τελευταίο είναι ένα ποίημα.

Περιεχόμενα: Τα περιεχόμενα έχουν αρκετά ιδιαίτερη δομή, δεν είναι δομημένα κλασσικά, αναφέροντας μόνο τον τίτλο του κεφαλαίου, αλλά αποτελούνται από συνεχές κείμενο, παρουσιάζοντας σύντομα το θέμα του αντίστοιχου κεφαλαίου. Ο τίτλος του κεφαλαίου ξεχωρίζει μέσα στο κείμενο γραμμένος με κεφαλαία.

Εισαγωγή, με θέμα «η γένεση της συνειδήσεως». Η εισαγωγή είναι ανάλαφρη και ταυτόχρονα φιλοσοφική και τελειώνει με μια επιστημονική-εξελικτική υπόθεση. Αρχίζει  με ένα περιστατικό εξυπνάδας από ένα κοπάδι όρκες  και μιλάει για την αναγκαιότητα μελέτης των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον, χωρίς συναισθηματική κριτική, καθώς όλες οι συμπεριφορές των ζώων έχουν ένα σκοπό στη φύση.  Μετά, εξηγεί περισσότερα για την ευφυΐα στα συγκεκριμένα ζώα και μετά μιλάει για τους μηχανισμούς του ενστίκτου και εξηγεί περιληπτικά με ποιον τρόπο το ένστικτο, στα ανώτερα ζώα εξελίσσεται σε νόηση. Στο τέλος, μιλάει για τη σχέση μεταξύ ανθρώπινης νόησης και  ευφυΐας που παρατηρείται σε ορισμένα θηλαστικά της θάλασσας.

Τα κεφάλαια παρουσιάζουν την εξής δομή: πρώτα, υπάρχει μια σύντομη εισαγωγή, όπου εξηγείται γενικά η σημασία της συγκεκριμένης ικανότητας για τη ζωή. Μετά, ακολουθούν συγκεκριμένα παραδείγματα.

• Κεφάλαιο 1: «Φαγητό πρώτα». Αρχικά εξηγεί πώς λειτουργούν οι διάφορες προσαρμογές για την εύρεση τροφής, καθορίζοντας τη συμπεριφορά των θαλάσσιων ζώων.
• Κεφάλαιο 2: «Θέληση για επιβίωση». Το κεφάλαιο παρουσιάζει τους μηχανισμούς αυτοάμυνας.
• Κεφάλαιο 3: «Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε». Το κεφάλαιο εξηγεί  τους μηχανισμούς προσέλκυσης ταιριού και της αναπαραγωγής, αν και η σειρά περιλαμβάνει ολόκληρο βιβλίο που ασχολείται εξαντλητικά με τα θέματα αυτά.

• Κεφάλαιο 4: «Ιδιοκτησία». Το κεφάλαιο πραγματεύεται τις συμπεριφορές που αφορούν την υπεράσπιση του χώρου που ζει το ζώο.  Ανάμεσα στα υπόλοιπα παραδείγματα, το κεφάλαιο περιλαμβάνει ανάλυση της συμπεριφοράς του καρχαρία.
• Κεφάλαιο 5: «Πολύπλοκη συμπεριφορά». Το κεφάλαιο αναλύει το συνδυασμό των συμπεριφορών που παρουσιάζει ένα είδος και  μπορούν να χρησιμέψουν ως  διαφοριστικός παράγοντας μεταξύ των ειδών. Τα παραδείγματα προέρχονται   όλα από την  οικογένεια των πομακεντρίδων (οικογένεια ψαριών με πολλά είδη, που συναντώνται σε τροπικές, υποτροπικές και εύκρατες θάλασσες) και μας δείχνουν πώς η συμπεριφορά των ζώων αποτελείται από πολλές απλές αντιδράσεις αλλά είναι ως σύνολο κάτι πολύπλοκο και πώς διαφορετικές συμπεριφορές διαχωρίζουν είδη με μεγάλη γενετική ομοιότητα.
• Κεφάλαιο 6: «Αλλάξτε τον κόσμο ή αλλάξτε τον εαυτό σας». Το κεφάλαιο πραγματεύεται τους μηχανισμούς προσαρμογής των θαλάσσιων ζώων στο περιβάλλον.  Η προσαρμογή  στο εξωτερικό περιβάλλον είναι απαραίτητη, ιδίως στη θάλασσα, αφού οι συνθήκες φωτός, θερμοκρασία, πίεση, άμπωτη και παλίρροια για τα παράκτια ζώα, αλλάζουν συνεχώς. Ακόμη, επιχειρηματολογεί για την αναγκαιότητα προστασίας της φύσης, καθώς ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που μπορεί να αλλάξει σε τέτοια μεγάλη, ως και καταστροφική ορισμένες φορές κλίμακα, το περιβάλλον όπου ζει. Ασχολείται με  την επίδραση του φωτός στη συμπεριφορά των ψαριών, την ικανότητα των ψαριών να βρίσκουν καταφύγιο σε επιπλέοντα αντικείμενα, τη συμπεριφορά των ψαριών κατά το διάστημα της νύχτας, την αλλαγή του χρώματος στα ψάρια ώστε να καμουφλάρονται και να ξεφεύγουν από τους εχθρούς τους, τις αποδημίες των ζώων από νότο σε βορρά και το αντίστροφο. Περιγράφει ακόμη τις συνθήκες σε εκβολές ποταμών, οι οποίες είναι καταφύγιο για ποικιλία ζώων και πτηνών, και τις προσαρμογές που χρειάζεται να έχουν τα ζώα που ζουν εκεί, για να ανταπεξέλθουν στις ευμετάβλητες συνθήκες παλίρροιας-άμπωτης και αλατότητας του νερού.
• Κεφάλαιο 7: «Επικοινωνία στη θάλασσα».  Το κεφάλαιο περιγράφει τα σήματα που εκπέμπουν τα ψάρια και γενικά τα ζώα της θάλασσας, για να κάνουν γνωστές τις διαθέσεις τους σε ζώα του ίδιου αλλά και διαφορετικού είδους (επιθετικές/αμυντικές διαθέσεις, ζευγάρωμα κλπ).
• Κεφάλαιο 8: « Έμφυτες ικανότητες». Το κεφάλαιο πραγματεύεται τις ενστικτώδεις αντιδράσεις των ζώων στα διάφορα ερεθίσματα. Αναφέρει τις διαφορές μεταξύ ενστίκτου και νόησης και πώς αυτές επηρεάζουν την επιβίωση και τη συμπεριφορά των ζώων. 
• Κεφάλαιο 9: «Μαθαίνοντας με το ένστικτο». Το κεφάλαιο εξηγεί τη σχέση ένστικτου και νοήσεως. Αυτά δεν είναι πράγματα αντίθετα, αφού η ικανότητα ενός ζώου για μάθηση είναι κληρονομική. Μπορούν να αλληλοσυμπληρώνονται ή ακόμη και να επικαλύπτει το ένα το άλλο.
• Κεφάλαιο 10: «Νοημοσύνη και  η γέννηση της συνειδήσεως». Το κεφάλαιο πραγματεύεται  τη νοημοσύνη και τη σύνδεση της με τη μάθηση.  Η νοημοσύνη, κατά τον Κουστώ, αφορά τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος, την ικανότητα σύνδεσης και ταξινόμησης πληροφοριών και την προσαρμογή σε νέες καταστάσεις. Τα είδη που παρουσιάζουν όμως υψηλή νοημοσύνη χάνουν ένα μέρος της ενστικτώδους συμπεριφοράς τους και χρειάζονται περίοδο μάθησης μέσω παιχνιδιού ή την καθοδήγηση των γονέων. Τέλος, γίνεται  εκτενώς λόγος για τη συμπεριφορά των δελφινιών και άλλων θαλάσσιων θηλαστικών με υψηλή νοημοσύνη στην αιχμαλωσία.
• Κεφάλαιο 11: Ποίημα με τίτλο «Αγώνας για ειρήνη».  Το θέμα του ποιήματος αφορά το περιβάλλον και την εξέλιξη της ανθρωπότητας μέσα από τη θάλασσα, καθώς και την ευχή για ειρήνη.

 

Προσωπική άποψη

Γενικά, είναι ένα πάρα πολύ καλό βιβλίο. Είναι κατανοητό ακόμη και για παιδιά του Γυμνασίου, καθώς δεν έχει πολλή ορολογία. Εμπλουτίζει τις γνώσεις του αναγνώστη και του προξενεί ενδιαφέρον  για τα περιβαλλοντικά προβλήματα (ήταν από τα πρώτα  βιβλία  για το περιβάλλον που διάβασα). Τέλος, είναι πολύ όμορφο, καθώς έχει πολλές πολύχρωμες φωτογραφίες θαλάσσιων πλασμάτων τραβηγμένες από το πλήρωμα του «Καλυψώ» (το καράβι του Κουστώ).  Δυστυχώς, η μετάφραση δεν είναι πάντα επιτυχής. Παρατηρούνται αρκετά ασυνταξίες και τυπογραφικά λάθη τα οποία τυχαίνει σε κάποιες περιπτώσεις να κάνουν ακατανόητο το κείμενο, πράγμα που είναι εξαιρετικά ανεπιθύμητο σε βιβλίο επιστήμης, έστω και εκλαϊκευμένης.

Βαθμολογία: 9/10

 

Τίτλος σειράς: Εγκυκλοπαίδεια Κουστώ

Τίτλος βιβλίου: Ένστικτο και νόηση

Εκδόσεις: Αλκυών

Μετάφραση: Όμηρος Αβραμίδης